Mobilna e‑czytelnia „e media”

Oświecenie w epokach następnych

Wprowadzenie

Dokonania oświecenia są aktywnym elementem tradycji i współtworzą kulturę następnych epok. Wpływy oświeceniowe często łączą się z obecnością nurtu klasycznego w literaturze polskiej, choć polscy klasycy XIX i XX wieku odwołują się raczej do ideałów antycznych, najczęściej horacjańskich, niekiedy tylko spoglądając na nie przez pryzmat polskiego oświecenia. Liczne utwory oświeceniowe stały się trwałym elementem kultury, w powszechnej świadomości nie zawsze są wiązane z epoką, jak Mazurek Dąbrowskiego czy Pieśń o Narodzeniu Pańskim F. Karpińskiego. Odnalezienie i uporządkowanie w literaturze porozbiorowej licznych nawiązań do oświeceniowych dokonań czy choćby tylko sporządzenie precyzyjnego katalogu odniesień mogłoby stanowić odrębne, szeroko zakrojone przedsięwzięcie badawcze. Próby takiego ujęcia dokonał między innymi Stanisław Kukurowski (w pracy Inspiracje oświeceniowe w literaturze polskiej lat 1918-1981) czy w pewnym stopniu Jolanta Dudek (Poezja polska XX wieku wobec tradycji). Bogata tradycja oświeceniowa odzywa się echem w twórczości noblistów, w wytworach kultury masowej czy nawet w literaturze dla dzieci i młodzieży. Prezentuje nie tylko swoje klasyczne oblicze, odsyłając wówczas do tradycji antycznych, ale zwraca też uwagę na osiągnięcia polskiego sentymentalizmu i rokoka. Przyćmiona niekiedy przez tendencje romantyczne, wyraziście obecne w sztuce zniewolonego narodu, z reguły ożywała w czasach odzyskanej wolności, najdobitniej w pierwszej dekadzie dwudziestolecia międzywojennego i — wraz z tradycją pozytywizmu — w ostatnich latach XX wieku.

By rzecz ująć najogólniej — w ciągu prawie dwustu lat od epoki porozbiorowej poczynając, a na stanie wojennym i okresie po nim kończąc, w Polsce przeważał dość jednolity styl kultury, który nazywam symboliczno-romantycznym. Romantyzm właśnie — jako pewien wszechogarniający styl — koncepcja i praktyka kultury — budował przede wszystkim poczucie tożsamości narodowej i bronił symboli tej tożsamości. […] Dziś jednak uczestniczymy w bolesnym i dramatycznym procesie: wygasaniu pewnego cyklu dziejowego w kulturze polskiej. Tak niedawne wzruszenia oddalają się w coraz bardziej niepowrotną przeszłość; niekiedy wydaje się, że pochodzą one z jakiejś odległej epoki historycznej. Pamiątki stanu wojennego bywaj traktowane jak te z Powstania Styczniowego. Teatr romantyczny i postromantyczny przestał budzić tak silne niegdyś emocje. […] Jesteśmy świadkami okrutnego paradoksu: osiągnięta niepodległość, do której zdobycia wszechwładny romantyzm przyczynił się w sposób zauważalny, niweczy teraz podstawę jego oddziaływania.

— pisała Maria Janion o przemijaniu długotrwałej dominacji idei romantycznych w polskiej kulturze.

Interpretacje kilku utworów, zamieszczone w tej publikacji, nie służą ukazaniu pełnego spektrum oddziaływania idei oświeceniowych w XIX i XX wieku. Mają tylko uzmysłowić, że dorobek epoki oświecenia jest istotnym ogniwem procesu historycznoliterackiego, decydującym w pewnym stopniu o kształcie następnych epok. W świecie współczesnym, u progu XXI wieku, ta świadomość wydaje się szczególnie istotna. Gdy romantyzm, w sposób naturalny wobec zmiany sytuacji politycznej i społecznej, odchodzi w przeszłość, traci swą złowrogą aktualność i staje się jedną z epok dawnych, oświecenie, współbudujące tradycję polskiej literatury, zyskuje na znaczeniu. Staje się pełnoprawnym filarem polskiej współczesności. Model oświeconego Sarmaty daje też nadzieję wykreowania wzorca pozytywnego bohatera, który — w przeciwieństwie do wzorców romantycznych — nie będzie w sposób nieunikniony skazany na klęskę. Tradycja oświecenia wnosi do literatury narodowej nieco optymizmu. Utrata niepodległości i opłakana sytuacja gospodarcza Polski nie odebrała oświeconym wiary w porządek świata, sens sztuki i literatury. Luka w mentalności polskiej, przez Boya Żeleńskiego z uporem zapełniana genialnymi przekładami dzieł francuskiego klasycyzmu, wreszcie ma szansę się zabliźnić.

Spis treści:

Transfiguracja mędrca — Balon Adama Naruszewicza a Romantyczność Adama Mickiewicza 7

Między jaworem a podmiejską ulicą — Laura i Filon F. Karpińskiego w nawiązaniach literackich 25

Idee oświeceniowe w poezji Juliana Przybosia 36

Między utopią a antyutopią 52

Historia Zoila — ewolucja krytyki literackiej 60

Między eposem a powieścią 74

Powrót oświecenia? 88

Bibliografia 93

Cały free-book do pobrania z tego adresu